کرامت حافظی: یوز ایرانی یا یوز پلنگ آسیایی با نام علمی (Acinonyx jubatus venaticus) به شدت در معرض انقراض جهانی و در لبه پرتگاه انقراض با درجه حفاظتی ( CR) در فهرست سرخ جهانی ( IUCN Red list) است که در بخش‌های وسیعی از آسیا از شبه جزیره عربستان تا هند زیستگاه این جانور است.

اما یوز ایرانی یا یوز پلنگ آسیایی امروزه تنها در مناطقی از نواحی بیابان‌های مرکزی ایران زیستگاه دارد و این کشور تنها زیستگاه باقی مانده این گونه جانور در حال انقراض در جهان است.

یوز آسیایی ( Asiatic cheetah) در زمان گذشته در خوزستان هم زیست می‌کرد و مانند شیر ایرانی (Persian Lion) در خوزستان بهشت تنوع زیستی خاورمیانه قابل مشاهده بود اما این دو گونه گربه بزرگ در خوزستان انقراض یافته‌اند.

این در حالی است که کماکان در بیابان‌های مرکزی ایران، یوز ایرانی زیست می‌کند و شیر ایرانی با نام علمی (Panthera leo persica ) در جنگل‌های پارک ملی ساسان گیر در گجرات هندوستان در طبیعت زیست می‌کند و در رده در خطر انقراض جهانی (Endangered) قرار دارد و هنوز به طور کامل در جهان انقراض نیافته و چراغ زندگی این دو گونه در جهان همچنان روشن است.

یوز ایرانی و شیر ایرانی در خوزستان با شکار تشریفاتی از میان رفتند؛ جنگل‌های رودخانه‌ای و بیشه‌های کارون، دز، کرخه و مارون و در امتداد این رودها در کوهپایه‌های زاگرس زیستگاه شیر در خوزستان به شمار می‌رود؛ البته اطلاعات و گزارش‌های متعدد شفاهی یا در برخی سفرنامه‌ها مستشرقان در مورد حضور شیر ایرانی در خوزستان ذکر شده است.

آخرین شیر ایرانی در سال ۱۳۲۱ در کوهپایه‌های زاگرس در سردشت دزفول مشاهده شده در حالی که اطلاعات فراوان و اسناد تاریخی متعددی از حضور شیر ایرانی در خوزستان وجود دارد مبنی بر اینکه خوزستان جز مهمترین و آخرین زیستگاه شیر در ایران است اما اطلاعات در مورد یوز در خوزستان محدود به گزارش‌های شفاهی غیر مستند بود.

اما اخیراً گزارش‌های مستند و موثقی از آخرین مشاهدات یوز آسیایی در خوزستان به دست آمده که مربوط به زیستگاه شنزارهای غرب استان است؛ از جمله گزارش مشاهده و شکار یوز در شنزارهای اطراف رود کرخه در اندیمشک در تابستان ۱۳۴۴ توسط مرحوم «چنگیز حلمی» از افسران ارتش که عکس شکار یوز آسیایی به همراه همراهانش سرگرد «ماندگاری» و مردی به نام «هوشنگ کلانتریان» ثبت شد که یک یوز آسیایی پس از شکار شدن روی جیپ ارتش قرار داده شده و از آن تصویر برداری شده است.

گزارش دیگر مربوط به دو لاشه شکار شده از دو یوز آسیایی در تابستان سال بعد یعنی در سال ۱۳۴۵ توسط «علی اتحادی» شکاربان محیط زیست وقت خوزستان است که با همراهی شکاربانان «مرادفر»، «صادقی» و «اشراقیان» در کتاب خاطرات «اتحادی» شکاربان محیط زیست خوزستانی به چاپ رسیده که این دو مورد نیز از خودروهای نظامیان ارتش پس از شنیدن صدای شلیک گلوله در مناطق شنزارهای مرزی ایلام و خوزستان کشف و توقیف شد.

بدین ترتیب مستندات موثقی از حضور یوز آسیایی در شنزارهای خوزستان ثبت شده است.

شنزارهای خوزستان در غرب ایران تا ایلام و نزدیکی کرمانشاه گسترش دارد؛ زیستگاه شنزارهای این استان که از تپه‌های ماسه‌ای و صخره‌ها و کوه‌های کم ارتفاع تشکیل شده و رودخانه کرخه در نزدیکی آن جریان دارد، زیستگاه گونه‌های ارزشمندی است که یوز از آنها تغذیه می‌کرد که از این گونه‌ها می‌توان به آهوی شنی ( Sand gazelle)، انواع جوندگان مانند خرگوش، پرندگان مانند تیهو و حتی قوچ و میش اشاره کرد که این گونه‌ها امروز نیز در منطقه در تعداد کم حضور دارند.

بنابراین حفظ زیستگاه خاص این گونه‌ها بسیار اهمیت دارد و باید از تخریب اکوسیستم با مالچ پاشی و یا کاشت درختان مهاجم کهور آمریکایی و شکار آنها در این مناطق جلوگیری کرد تا اکوسیستم به صورت طبیعی باقی بماند.

هم‌اکنون ایران تنها کشور آسیاست که زیستگاه یوز است و باید تلاش علمی و همت بلندی برای حفظ باقیمانده این گونه و معرفی آن به زیستگاه‌های گذشته یوز انجام شود.

همچنین برای احیا و امنیت زیستگاه‌های جانوری مانند یوز و شیر باید در مقابل خطراتی مانند تخریب، شکار و جاده‌ها ابتدا زیستگاه باید احیا و پویا شود و آنگاه نسبت به پاکسازی آن از مخاطرات اقدام کرد؛ همچنین امید برای احیا گونه‌های در حال انقراض و انقراض یافته و تلاش برای بازگشت آنها به اکوسیستم نباید از میان برود.

نسل امروز باید فرصت حفظ گونه‌های در حال کاهش و در حال انقراض را قدر بداند و حتی مقدمات بازگشت گونه انقراض یافته را باید فراهم کند؛ بنابراین امید است که قدردان تنوع زیستی ارزشمند خوزستان باشیم و از حیات وحش ارزشمند این منطقه مهم مراقبت و حراست و پاسداری کنیم.

استان خوزستان زیستگاه بیش از ۳۹۸ گونه پرنده، ۷۶ گونه پستاندار، ۸۵ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست ،۵۶ گونه ماهی آب‌های داخلی و ۹۰۰ گونه ماهیان خلیج فارس است و جایگاه ویژه ای از نظر تنوع زیستی و تنوع زیستگاه‌ها در جهان دارد.

*فعال محیط زیست

مرجع / مـهـر